Sức sống mới gắn với “lề lối cũ” của điệu múa Bồng

Vốn là nghi thức tín ngưỡng của hội làng Triều Khúc (Thanh Liệt, Hà Nội), điệu múa “Con đĩ đánh bồng” gắn chặt với không gian sân đình và các quy chuẩn truyền thống. Giờ đây, thông qua những cách thức thực hành linh hoạt và chủ động làm mới, điệu múa đang được tiếp sức để duy trì sức sống trong đời sống văn hóa đương đại.

Từ không gian tín ngưỡng đến không gian văn hóa

Trước đây, múa Bồng là một nghi thức gắn liền mật thiết, thậm chí là “độc quyền” của không gian hội làng Triều Khúc diễn ra vào dịp mùng 9 đến 12 tháng Giêng âm lịch hằng năm. Đó là không gian thiêng, nơi điệu múa đóng vai trò là chiếc cầu nối giữa con người và thần linh (Đức Thánh Phùng Hưng), mang theo ước vọng về mưa thuận gió hòa và sự sinh sôi nảy nở. Suốt nhiều thế kỷ, điệu múa ấy nằm yên bình dưới mái đình rêu phong, được bao bọc bởi hương trầm và sự thành kính của cộng đồng làng xã. Tuy nhiên, song song với việc phụng sự Thánh thần tại đình làng, CLB Trống Bồng Triều Khúc những năm gần đây đã chủ động mang nét đẹp di sản này đến với các không gian văn hóa mở của Thủ đô và cả nước.

Kể từ năm 2015, “Con đĩ đánh bồng” đã có bước ngoặt đầu tiên khi CLB Trống Bồng Triều Khúc đã vinh dự được Hội Văn nghệ Dân gian Hà Nội chính thức công nhận và bảo trợ. Sự bảo trợ này đã tạo tiền đề để CLB được tổ chức bài bản hơn, hoạt động quy củ hơn và có nhiều cơ hội tham gia các sân chơi văn hóa lớn của Thủ đô. Chính nhờ “bàn đạp” vững chắc ấy, uy tín của điệu múa ngày càng lan rộng. Năm 2019, Lễ hội làng Triều Khúc (với linh hồn là điệu múa Bồng) được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi danh vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.

Sức sống của điệu múa Bồng Triều Khúc giờ đây không chỉ gói gọn trong không gian tín ngưỡng mà còn đang dần tạo ra dấu ấn trên cả không gian số lẫn các sân khấu lớn. Trang Fanpage chính thức CLB Trống Bồng Triều Khúc đã trở thành điểm hẹn văn hóa sôi động với 3.000 người theo dõi và hàng chục nghìn lượt yêu thích, chứng minh sức hút thực tế của điệu múa với khán giả hiện đại. Chính nền tảng vững chắc ấy đã tạo đà cho năm 2025 rực rỡ với hàng loạt dấu ấn: Từ việc táo bạo kết hợp cùng giới giải trí trong MV “Mời Trầu 2”, đến cú đúp danh hiệu Tập thể và Cá nhân xuất sắc tại Festival Thăng Long - Hà Nội (16/11). Chưa dừng lại ở đó, họ tiếp tục vượt qua hàng trăm đối thủ để rinh về Giải Ba tại Liên hoan thôn, tổ dân phố văn hóa tiêu biểu TP. Hà Nội (6/12). Đó chỉ là những điểm sáng nổi bật nhất trong vô số thành tựu mà đội múa đã gặt hái, khẳng định một sức sống căng tràn, vừa gìn giữ lề lối cổ, vừa bắt nhịp hơi thở thời đại.

Tiến sĩ Tăng Thị Kim Ngân, chuyên gia văn hóa dân gian, nhận định: “Di sản chỉ sống khi hòa vào hơi thở thời đại. Nếu không phái sinh, nó khó tồn tại; giữ nguyên ngôn ngữ cổ thì người hôm nay không hiểu và cũng khó tiếp nhận.”

CLB Trống Bồng Triều Khúc tại Chung khảo Liên hoan thôn, tổ dân phố văn hóa tiêu biểu TP. Hà Nội

CLB Trống Bồng Triều Khúc tại Chung khảo Liên hoan thôn, tổ dân phố văn hóa tiêu biểu TP. Hà Nội (Ảnh: Minh Nguyệt)

Bản lĩnh giữ “hồn” xưa

Giữa hàng loạt các loại hình nghệ thuật được dàn dựng công phu, hiện đại, hình ảnh những người đàn ông hóa thân thành nữ giới với dải lụa đào, má phấn môi son lại tạo nên một sức hút tự nhiên khó cưỡng. Đó là lực hấp dẫn từ sự đối lập giữa cái thô mộc của đời thường và sự tinh tế của nghệ thuật, giữa nét khỏe khoắn của nam giới và sự lả lướt của vũ đạo. Với người Triều Khúc, họ không coi việc biểu diễn là đi “làm thương hiệu”, mà đơn giản là mang cái đẹp của làng thiết đãi bạn bè phương xa khi được ngỏ lời.

Ông Nguyễn Huy Tuyển, chủ nhiệm CLB Trống Bồng Triều Khúc chia sẻ: “Thú thực, anh em chúng tôi đi diễn từ Nam ra Bắc, đi nhiều riết rồi cũng thành quen. Nói không vất vả là dối lòng, nhưng cái mệt đó chẳng thấm vào đâu so với niềm tự hào. Đất nước Việt Nam mình vốn có biết bao nhiêu làn điệu, bao nhiêu điệu múa đặc sắc, vậy mà ‘Con đĩ đánh bồng’ vẫn được Thành phố ưu ái, tin tưởng chọn mặt gửi vàng để góp mặt trong những sự kiện văn hóa trọng đại, đó là vinh dự quá lớn cho dân làng Triều Khúc.”

Khi không gian biểu diễn thay đổi theo hướng hiện đại hóa, người Triều Khúc xác định ranh giới rõ ràng giữa tiếp nhận yếu tố mới và bảo vệ giá trị gốc của điệu múa. Quan sát các buổi biểu diễn, có thể thấy dù không gian xung quanh náo nhiệt, hiện đại đến đâu, các chàng trai Triều Khúc vẫn giữ nguyên vẹn lề lối múa cổ. Từng kỹ thuật phức tạp như nhún nhảy, bắt chéo chân, uốn ngón tay búp măng, và đặc biệt là ánh mắt “lúng liếng” đưa tình cùng nụ cười “khuôn vàng thước ngọc” vẫn được thực hiện với sự nghiêm cẩn, chuẩn mực y hệt như đang hành lễ trước Thánh. Sự tuân thủ tuyệt đối lề lối cổ truyền này không phải là sự cứng nhắc, mà là biểu hiện cao nhất của lòng tự trọng văn hóa.

Việc giữ gìn bản sắc không chỉ nằm ở kỹ thuật múa, mà còn ở sự chỉn chu trong trang phục. Dù đi diễn xa, công tác chuẩn bị khăn áo, phấn son vẫn được các nghệ nhân thực hiện tỉ mỉ. Khoác lên mình bộ áo mớ ba mớ bảy, họ trở thành người thực hành điệu múa dân gian mang biểu tượng phồn thực linh thiêng. Sự tôn trọng khán giả bắt nguồn từ chính sự tôn trọng di sản của mình. Khán giả hiện đại, những người vốn quen với nhịp sống hối hả phải sống chậm lại để cảm nhận cái tinh tế, cái duyên thầm của người xưa. Chính việc giữ được cái “Tĩnh” (bản sắc gốc) trong không gian “Động” (sân khấu hiện đại) đã giúp điệu múa bồng không bị biến thành một tiết mục giải trí mua vui, mà giữ vững cốt cách của một di sản văn hóa phi vật thể.

Tính đến hiện tại, CLB Trống Bồng Triều Khúc đã phát triển lên tới hơn 40 thành viên, tạo nên một tập thể đa dạng hiếm thấy. Họ là những người đàn ông mưu sinh với đủ mọi ngành nghề; trong đó thành viên nhỏ tuổi nhất mới chỉ lên 7. Khoảng cách về tuổi tác hay sự khác biệt về nghề nghiệp đều bị xóa nhòa khi tiếng trống bồng vang lên.

Để có được những phút giây thăng hoa trên sân diễn, đằng sau đó là những nỗ lực thầm lặng. Sau giờ tan tầm hay sau giờ học, họ lại hối hả tập hợp về sân đình, cùng nhau uốn nắn từng ngón tay, chỉnh sửa từng ánh mắt. Dù cuộc sống mưu sinh còn nhiều vất vả, nhưng hễ có cơ hội được mang điệu múa của làng đi biểu diễn, giới thiệu với bạn bè phương xa, ai nấy đều sẵn sàng gác lại việc riêng để lên đường. Chính tình yêu trong sáng, vô tư và sự hy sinh thầm lặng ấy của những “nghệ nhân không chuyên” đã tạo nên sức sống căng tràn cho điệu múa Bồng. Nhờ họ, di sản này không chỉ là quá khứ được tôn thờ, mà đang là một dòng chảy văn hóa sống động, được trao truyền và bồi đắp không ngừng nghỉ cho thế hệ mai sau.

Lê Thảo