Câu trong "Truyện Kiều": “Có tài mà cậy chi tài/ Chữ tài liền với chữ tai một vần” như nhắc nhở mỗi người, nhất là với những ai có tài phải biết giữ gìn, trau dồi nhân cách để trở thành con người tâm tài trọn vẹn. Bởi chữ tài mang lại vinh quang nhưng nếu không biết tự giáo dục, tự rèn luyện sẽ sinh ra biết bao hệ lụy, thậm chí tai họa, tức là chữ “tai”.
 |
|
Ấn bản “Truyện Kiều bản Tiên Điền”. Ảnh minh họa: baovanhoa.vn |
Người tài thường được xã hội trọng vọng, kính nể nên dễ sinh thói tự kiêu, tự mãn, cho mình hơn người nên có thể sai bảo người khác, bắt người khác làm theo ý mình. Mà thói đời thông thường vốn không ưa kẻ hơn mình, với những người gần gũi người có tài, đã ngấm ngầm ghen ghét, người tài lại không biết điều chỉnh, tất sẽ sinh ra mâu thuẫn.
“Tam quốc diễn nghĩa” của La Quán Trung có nhân vật Trương Phi tiêu biểu cho trường hợp này. Có sức khỏe, võ nghệ hơn người, đánh đâu thắng đấy, nhưng tính nóng nảy, khi rượu say, hay quát nạt, thậm chí đánh đập quân lính, khi sa vào tình huống nguy nan, Trương Phi lại bị chính những người lính tưởng là “thân cận” ấy giết chết. Chưa bàn đến sự phản bội, nhưng rõ ràng Trương Phi chết là có một phần do lỗi của chính mình. Anh em Trương Phi và Quan Vân Trường, mấy ai có tài hơn họ. Thế mà vì không biết giữ tài mà dẫn đến kết cục xấu. Vì hơn người nên sinh ra kiêu căng, kiêu ngạo, khinh địch mà Vân Trường chết thảm vì mưu kế đối phương.
Lại có người tài nhưng tính khí nông cạn, nhỏ hẹp mà sinh ra đố kỵ với tài năng khác. Chu Du đố kỵ với Gia Cát Lượng, luôn hậm hực, đau khổ vì Gia Cát Lượng tài hơn. Không vượt qua được cái tâm còn thiếu sự quảng đại, để mà học tập, rèn luyện vươn lên, Chu Du phải chết trong bi kịch phẫn uất. Câu nói: “Trời đã sinh ra Du sao còn sinh ra Lượng” vọng vào nhân gian, nhắc mọi người (nhiều hơn với người tài): Ngoài trời lại có trời, mình đã tài, sẽ có người tài hơn nên cố gắng mà rèn giũa.
Phổ biến hơn ở đời vẫn là bài học đã có tài phải luôn biết rèn đức. Bất kể mọi không gian, thời gian, đức và tài luôn phải đi song song, như hai mặt của tờ giấy, hai mặt của bàn tay. Tướng tài Nguỵ Diên tưởng khi Khổng Minh chết, sẽ tha hồ nổi loạn. Nhưng đó cũng là lúc kết liễu kẻ tài nhưng có tâm “đen”. Ở nước ta, bài học về Trần Dụ Châu từng là một tài năng tháo vát thương trường, trong những năm đầu kháng chiến chống Pháp, được làm Cục trưởng Cục Quân nhu, nhưng không hề biết tu dưỡng, sa vào ăn chơi, tham nhũng, sa đọa nên đã bị tử hình.
Chính Nguyễn Du từng viết: “Thiện căn ở tại lòng ta/ Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài”. Chữ tâm vừa phải đi trước, vừa phải lớn hơn nhiều chữ tài. Sau này, kế thừa, phát triển tư tưởng của Nguyễn Du và tinh hoa văn hóa dân tộc cùng văn hóa nhân loại, Bác Hồ khái quát thành hai phạm trù “tài”, “đức” dễ hiểu mà sâu sắc: “Có tài mà không có đức là người vô dụng. Có đức mà không có tài thì làm việc gì cũng khó”. Đó là sự đúc kết chân lý lịch sử để trở thành một đạo lý làm người, rộng hơn là một định lý cuộc sống.
Nhắc lại lời thiên tài Nguyễn Du và các bậc tiền nhân gửi hậu thế, cũng là một lần nhắc nhở, cảnh tỉnh một bộ phận cán bộ, đảng viên thời nay, nhất là những người có chức quyền, có tài năng lãnh đạo, quản trị, nhưng nếu không biết tu thân tích đức thì cái tài dễ đi liền với chữ “tai”. Vì thực tế đã có những người tài một thời nắm giữ quyền lực lớn, được nhiều người vị nể, nhưng lại bị tha hóa bởi chính quyền lực mình từng sở hữu nên suy thoái, biến chất và tự mình chuốc họa vào thân khi bị kỷ luật, cách chức, thậm chí bị xử lý hình sự, suốt đời khó rửa vết nhơ.
